Hồ Gươm
Hồ Gươm xa xưa có tên gọi là hồ Lục thủy –
có nghĩa hồ có nước màu xanh như da trời. Có người cho rằng nước hồ xanh là do
dưới đáy hồ có mỏ đồng, nhưng thực tế màu xanh của nước hồ là do một loại tảo
quý hiếm sinh sôi nảy nở đông đúc hợp thành, loài tảo này có màu xanh gọi là
lục tảo ( theo Hán ngữ thì lục là màu xanh)
Hồ Gươm với Tháp Rùa, cầu Thê Húc, đền Ngọc
Sơn không chỉ là thắng cảnh nổi tiếng của Hà Nội mà còn gắn với truyền thuyết
trả gươm Rùa thần của vua Lê Thái Tổ sau 10 năm chống quân Minh. Hồ
Gươm có tên gọi khác là Hồ Hoàn Kiếm là như vậy, đây là một minh chứng thể hiện sự khát
vọng hòa bình của dân tộc ta. Du khách mọi nơi đến Hà Nội mà không đến thăm
thắng cảnh Hồ Gươm có thể coi chưa đến Hà Nội !
Nhưng thực tế Hồ Gươm còn có nhiều tư
liệu, sự kiện nhiều người có thể chưa biết, hoặc có biết chỉ biết lơ mơ. Sơn Hà
xin cung cấp một số tư liệu, sự kiện liên quan tới Hồ Gươm để các bạn hiểu có
thêm tư liệu về Hồ Gươm.
1.
Ai là người xây Tháp Rùa ?
Người xây Tháp Rùa là Bá hộ Kim,
tên thật là Nguyễn Hữu Kim, một trong số những người giàu vào bậc nhất, nức
tiếng ở đất Hà Thành cuối thế kỷ 19. Nhiều lời đồn thổi rắng ông Bá hộ Kim xây
Tháp Rùa với mục đích riêng là đêm hài cốt của cha mẹ tang vào gò đất ấy thì
con cháu hậu duệ sẽ thành đạt, giàu có hưởng vinh hoa phú quí. Có thật như lời
đồn thổi đó không? Vấn đề này hiện nay các nhà nghiên cứu và con cháu cụ Bá hộ
Kim đang nghiên cứu, tìm cứ liệu để minh oan cho lời đồn thổi không đẹp đẽ đó.
Hầu hết các tài liệu lịch sử được biết đến nay đều khẳng định, tháp Rùa do ông
Bá hộ Kim, tên thật là Nguyễn Hữu Kim xây dựng chứ không phải “ một người Hoa
buôn bán bánh ngọt nào đó” như tác giả người Pháp Paul Burde võ đoán.
2.
Tháp Rùa được ông Bá hộ Kim xây dựng vào năm
nào ?
Tồn tại qua hàng thế kỷ, chỉ
riêng chuyện Tháp Rùa được xây dựng chính xác vào thời điểm nào đã dấy lên
nhiều cuộc tranh cãi dài dài và tốn nhiều giấy mực. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn
Dư tin rằng Tháp Rùa được xây trong khoảng từ tháng 6/1884 đến tháng 4/1886.
Nhà Hà Nội học Nguyễn Vĩnh Phúc với sự nghiên cứu tỉ mỉ nghiêm túc với những
tài liệu liên quan đã kết luận rằng, công trình được xây vào năm 1887.
3. Tượng nữ thần Tự do trên nóc Tháp Rùa ?
Tượng Thần Tự Do trên nóc
Tháp Rùa / Nguồn: R. Duboil
Nhiều người có thể không biết, Hà
Nội cũng đã từng có một tượng thần Tự Do giống như tượng Thần Tự Do ở New York
nhưng với kích thước nhỏ hơn. Có Thật như vây không ? Xin thưa các bạn quả đúng
như vậy 100%, ở Hà Nội từng tồn tại có tượng Thần Tự Do. Sau đây Sơn Hà xin
trích dẫn bài phóng vấn với nhà nghiên cứu Nguyễn Phúc Giác Hải để các bạn hiểu
sâu thêm về sự kiện này.
“Để làm ra bức tượng Nữ thần Tự do (Statue
de la Liberté), nhà điêu khắc Frédéric Auguste Bartholdi đã làm ra một số phiên
bản của tượng. Những phiên bản này được gọi là phiên bản gốc để phân biệt với
việc sao chép sau này. Bức tượng chính cao 46m được đặt tại Cảng New York (Mỹ) là quà
tặng của Chính Phủ Pháp cho Nhân dân Mỹ nhân dịp 04/07/1884. Bức thứ hai, cao
11m đặt ở bờ Sông Seine (Paris).Bức thư ba, mà dân ta gọi là “Bà đầm xoè”, cao,
2,85m có mặt ở Việt Nam năm 1887 nhân dịp Hội chợ Đấu xảo (Hà Nội). Số phận của
Nữ thần Tự Do ở Việt Nam
thật gian truân và có phần bi thảm.
Tượng Thần Tự Do trên nóc
Tháp Rùa / Nguồn: R. Duboil
Sau thời gian ngắn được triển lãm ở Đấu xảo (Cung văn hoá Việt Xô
bây giờ), tượng được tặng lại Hà Nội và được đặt ở Vườn hoa Paul Bert (Vườn hoa
Chí Linh). Khi chính quyền thuộc địa Pháp muốn đặt tượng Toàn quyền Paul Bert
vào vị trí của Nữ thần, tượng đã bị dỡ xuống và nằm trên đất một thời gian dài
trước khi được gắn lên Tháp Rùa. Khi làm pho tượng tặng cho nước Mỹ, Bartholdi
đã khéo léo giải quyết vấn đề giãn nở của kim loại qua tấm váy lòe xòe của pho
tượng. Người Hà Nội lúc ấy không quan tâm đến lịch sử của pho tượng mà chỉ gọi
là tượng “Bà đầm xòe”.
Cho tới nay người ta mới chỉ biết đến
tượng Bà đầm xòe đặt ở vườn hoa Cửa Nam trước Cách mạng tháng Tám. Vào
cuối thế kỷ XIX, trước khi người Pháp cho chuyển pho tượng này đến đây, chỗ ấy
là Quảng Văn Đình, nơi triều đình nhà Nguyễn cho tụ họp mọi người đến nghe
giảng về các chủ trương, thông báo của triều đình. Khi đưa tượng Bà đầm xòe
sang đây, nơi này đã biến đổi. Người ta có câu ca:
Nhớ Quảng Văn Đình tớ
đến nghe
Câu Kê chẳng thấy, thấy Đầm xòe
Thập điều bặt tiếng ê a giảng
Choáng óc kèn tây rúc tí toe...
Câu Kê chẳng thấy, thấy Đầm xòe
Thập điều bặt tiếng ê a giảng
Choáng óc kèn tây rúc tí toe...
“Liberté sur le Pagodon du Petit - Lac à Hanoi” / Nguồn: Césard/ La Vie
Indochinoise (12/1896)
Ít người biết rằng trước khi được chuyển
đến vườn hoa Cửa Nam, tượng Đầm xòe còn có một vài lần dịch chuyển khác, và nó
đã từng được đặt trên nóc Tháp Rùa.Số là sau khi trưng bày ở Triển lãm Đấu Xảo
Đông Dương, pho tượng được đặt ở vườn hoa trước cửa nhà Ngân hàng Đông Dương,
tức vườn hoa Chí Linh, nơi đặt tượng Lý Thái Tổ bây giờ. Dịp quốc khánh nước
Pháp 14/7/1890, Chính phủ Bảo hộ muốn đặt ở đây tượng Paul Bert (Người Việt gọi
là Pôn Be) là thống sứ đầu tiên của Nhà nước bảo hộ, chết năm 1886 ở Hà Nội.
Người Pháp lấy chỗ của tượng Thần Tự Do để
làm chỗ cho tượng Paul Bert. Vậy là phải tìm một chỗ khác để đặt tượng Thần Tự
Do. Có ý kiến đề xuất là đặt ở chỗ ga xe điện Bờ Hồ trước đây, nay là đài phun
nước trước nhà Thủy Tạ và đầu phố Hàng Đào. Nhưng một kỹ sư Pháp là Daurelle đề
nghị đặt ngay trên nóc Tháp Rùa mà người Pháp gọi là Ngôi đền nhỏ (Pagodon) hay
Qui Sơn Tháp (Tour de l’ile de la Tortue). Chi tiết này được viết rất rõ trong
cuốn “Bắc Kỳ xưa” (Le vieux tonkin) của Claude Bourrin, viết về xứ Bắc Kỳ trong
các giai đoạn từ 1890 đến 1894 (nhà in IDEO, Hà Nội, 1941, tr. 48-49).
Tượng Thần Tự do trên Tháp Rùa
Lúc ấy báo chí Pháp thảo luận rất nhiều
về vị trí đặt pho tượng này. Có nên đặt nó trên nóc Tháp Rùa không? Và nếu đặt
thì tượng Thần Tự Do sẽ quay mặt về hướng nào? Cuối cùng thì tượng Thần Tự Do
vẫn được đặt trên nóc Tháp Rùa, mặt quay về vườn hoa Paul Bert, tức quay về
tượng Lý Thái Tổ bây giờ, lưng quay về phía Nhà Thờ Lớn.Có 2 tấm hình trong
cuốn sách “Bắc kỳ xưa” minh họa cho điều đó. Hình thứ nhất là toàn cảnh Hồ
Gươm, nhìn từ phía tượng Pôn Be, cho thấy Tháp Rùa, trên có tượng Thần Tự Do
(hình này lấy từ báo L’Indépendance tonkinoise, số đặc biệt, ra tháng 7/1891
Tượng Thần Tự do tại Vườn
hoa Neyret
(nay là vườn hoa Cửa Nam )
trước khi bị giật đổ. / Nguồn: OntheNet
Hình thứ hai là hình Thần Tự Do, do
Césard vẽ, phía sau có Nhà Thờ Lớn, với ghi chú “Liberté sur le Pagodon du
Petit - Lac à Hanoi” (Tượng Tự Do trên nóc Tháp Rùa ở Hà Nội). Hình này được
đăng trong báo La Vie Indochinoise, tháng 12 năm 1896. Điều này cho thấy ít
nhất Tượng Tự Do cũng đã nằm trên nóc Tháp Rùa trong 6 năm, từ 1891 đến 1896,
trước khi được chuyển về vườn hoa Cửa Nam và mang tên “Bà Đầm xòe”.
Bản tin trên báo Đông Pháp ngày 2/8/1945
cho biết, pho tượng “Bà đầm xoè” bị giật đổ 9 giờ 45 phút ngày 1/8/1945.Năm
1945, trước khi Cách mạng tháng 8 nổ ra, ngày 31/7/1945, thị trưởng Hà Nội của
Chính phủ Trần Trọng Kim lúc ấy là Trần Văn Lai, có lẽ đã không biết đến ý
nghĩa lịch sử của pho tượng, nên đã liệt “Bà Đầm xòe” vào số những tàn tích nô
lệ của thực dân Pháp và ký lệnh cho giật đổ pho tượng này cùng một số tượng
khác, trong đó có tượng Pôn Be. (Theo bản tin trên báo Đông Pháp, 2/8/1945. Ảnh
minh hoạ).
Bản tin trên báo Đông Pháp,
2/8/1945, cho biết
“Bà đầm xoè” bị giật đổ 9 giờ 45 phút ngày 1/8/1945. /
Nguồn: Báo Đông Pháp
Câu chuyện “Bà đầm xoè” cho ta bao suy
nghĩ và gợi mở. Ẩn sau số phận bức tượng – một tác phẩm nghệ thuật, một sản
phẩm văn hoá, người ta thấy nhiều thứ: sự cưỡng bức, sự cố chấp, sự nông cạn,
những xung đột văn hoá, và cả những âm mưu, toan tính cá nhân và chính trị.
Tuy nhiên có một thứ mà ta không thấy đó
là sự giao lưu văn hoá tinh khiết và đúng nghĩa. Những hạn chế lịch sử, những
lỗi lầm là những bài học dành cho cả người trao và người nhận.
Biết bao biến cố, thăng trầm: thay những bức
tượng bị giật đổ người ta dựng nên những bức tượng khác; tượng phật A-di-đà ta
có thể gặp ở khắp nơi. Chỉ riêng Nữ Thần Tự do – bức tượng nổi tiếng và đẹp bậc
nhất thế giới – “Bà đầm xoè”, đã từng vượt biển đến đây nhưng đã mãi mãi ra đi.
Nhận xét này đã bị tác giả xóa.
Trả lờiXóaNgắm lại HỒ GƯƠM
Trả lờiXóaSớm thu ngắm lại Hồ-Gươm
Năn tăn mặt nước giầy sương phủ mờ .
Rạo quanh cảnh cũ gương xưa .
Đảo qua Đền-Ngọc đang giờ sửa sang .
Bước thâu thấy cảnh huy hoàng .
Lồng trong hộp kính rùa vàng hiện thân .
Linh thiêng kim cổ vang ngân .
Sáng ngời đôi mắt , thương mình rùa khô ...
chinh thu 92
Bùi Quang Tha